Trí tuệ nhân tạo (AI): sự tác động đến tâm lý và đạo đức

Bạn có băn khoăn về những vấn đề đạo đức liên quan đến trí tuệ nhân tạo? Bạn không phải là người duy nhất. AI là một công cụ đầy sức sáng tạo và mạnh mẽ, nhưng cũng khiến nhiều người lo lắng về khả năng mang lại những hậu quả lớn, có thể là tích cực, tiêu cực hoặc thậm chí là vô cùng nguy hiểm.

Những mối quan tâm về đạo đức liên quan đến một công nghệ mới luôn tồn tại, nhưng với sự bùng nổ của AI tạo sinh và sự tăng trưởng nhanh chóng trong việc áp dụng bởi người dùng, cuộc thảo luận này đang trở nên gấp gáp hơn bao giờ hết. Liệu AI có xử lý công bằng không? Nó có bảo vệ quyền riêng tư của chúng ta hay không? Ai sẽ chịu trách nhiệm khi AI phạm sai lầm - và liệu AI có phải là thủ phạm chính trong việc mất cơ hội việc làm hay không? Các doanh nghiệp, cá nhân và cơ quan quản lý đang đối mặt và đấu tranh với những câu hỏi “nặng nề” này.

Hãy cùng nhau tìm hiểu sâu hơn về những mối lo ngại đạo đức chính xung quanh trí tuệ nhân tạo và xem các nhà thiết kế AI đang tiếp cận những thách thức này như thế nào.

Trí tuệ nhân tạo có sự thiên vị không?

Các hệ thống trí tuệ nhân tạo (AI) có thể mang tính thiên vị. Từ đó sinh ra những quyết định phân biệt đối xử và bất công trong nhiều lĩnh vực quan trọng của đời sống hiện đại như tuyển dụng, cấp tín dụng, thực thi pháp luật, chăm sóc sức khỏe, đầu tư tài chính,... 

Nguyên nhân chính của sự thiên vị này thường xuất phát từ dữ liệu đào tạo mà hệ thống sử dụng. Nếu dữ liệu này chứa đựng các định kiến lịch sử hoặc thiếu sự đại diện từ các nhóm đa dạng, đầu ra của hệ thống AI có thể phản ánh và duy trì những định kiến đó.

Sự thiên vị trong các hệ thống AI không chỉ là mối lo ngại đáng kể về mặt đạo đức, mà ngày càng trở nên phổ biến khi AI được áp dụng rộng rãi, bởi điều này có thể dẫn đến những hành vi đối xử không công bằng. Các hệ thống AI nếu bị thiên vị có thể liên tục phân biệt đối xử với một số cá nhân hoặc nhóm nhất định và ra những quyết định không công bằng.

Những nhà thiết kế hệ thống AI có thể chủ động ngăn chặn sự thiên vị bằng cách triển khai một số phương pháp tốt nhất sau đây:

• Sử dụng dữ liệu đào tạo đa dạng và đại diện: Đảm bảo rằng dữ liệu phản ánh một phạm vi rộng các nhóm và hoàn cảnh để giảm thiểu định kiến.
• Áp dụng các phương pháp toán học: Sử dụng các công cụ và quy trình toán học tiên tiến để phát hiện và làm giảm thiểu những sai lệch.
• Phát triển thuật toán minh bạch, dễ giải thích: Tạo ra các thuật toán có thể kiểm tra và hiểu được cách thức hoạt động và ra quyết định.
• Tuân thủ các tiêu chuẩn đạo đức: Thiết lập hoặc theo dõi các chuẩn mực đạo đức nhấn mạnh đến sự công bằng và minh bạch.
• Tiến hành kiểm tra định kỳ: Thực hiện đánh giá thường xuyên để theo dõi và điều chỉnh sự thiên vị trong hệ thống.
• Tham gia vào quá trình học tập liên tục: Nỗ lực không ngừng để cải thiện và giảm thiểu sự thiên vị theo thời gian.

Cần lưu ý rằng, việc xác định tính công bằng và thiên vị mang nhiều yếu tố chủ quan, và phần nào, một mô hình AI nên phản ánh thế giới thực tế như nó vốn dĩ (không chỉ là như chúng ta mong muốn). Các mô hình AI hiện nay vẫn đang trong quá trình hoàn thiện và phát triển.

AI có gây ảnh hưởng đến quyền riêng tư dữ liệu không?

Nhiều mô hình trí tuệ nhân tạo thường được phát triển bằng cách sử dụng các tập dữ liệu lớn từ nhiều nguồn khác nhau. Đôi khi, dữ liệu này bao gồm cả thông tin cá nhân mà chủ sở hữu có thể chưa từng đồng ý chia sẻ. Điều này tạo ra mối lo ngại về mặt đạo đức liên quan đến việc thu thập, sử dụng và phân phối dữ liệu.

Quyền riêng tư và bảo vệ dữ liệu thường không được đảm bảo đầy đủ bởi các hệ thống AI. Với nhà phát triển lưu trữ và xử lý những tập dữ liệu lớn, rủi ro về sự xâm nhập và lợi dụng thông tin cá nhân bởi bên xấu tăng cao. Có nguy cơ dữ liệu bị sử dụng sai mục đích hoặc bị truy cập trái phép, gây ra hậu quả tiêu cực cho cá nhân và cộng đồng.

Các nhà phát triển hệ thống AI có trách nhiệm đạo đức đảm bảo rằng không có sự truy cập, sử dụng, tiết lộ, gián đoạn, sửa đổi hoặc phá hủy dữ liệu trái phép. Dưới đây là những tiêu chuẩn bạn có thể kỳ vọng từ một hệ thống AI đặt lợi ích tốt nhất của người dùng lên hàng đầu:

• Thu thập tối thiểu dữ liệu cần thiết: Mô hình AI chỉ thu thập và xử lý mức dữ liệu tối thiểu cần thiết.
• Minh bạch và có sự đồng ý: Dữ liệu của bạn được sử dụng một cách minh bạch và chỉ khi có sự đồng ý rõ ràng.
• Mã hóa dữ liệu: Việc lưu trữ và truyền tải dữ liệu được mã hóa để ngăn chặn truy cập trái phép.
• Ẩn danh và đặt tên giả: Dữ liệu được ẩn danh hoặc đặt tên giả bất cứ khi nào khả thi.
• Kiểm soát truy cập nghiêm ngặt: Áp dụng các cơ chế xác thực và kiểm soát truy cập chặt chẽ để bảo vệ dữ liệu.
• Quyền kiểm soát dữ liệu cho người dùng: Cung cấp cho người dùng quyền kiểm soát tối đa đối với dữ liệu của họ.

Liệu các mô hình AI ngày nay có áp dụng những phương pháp tốt nhất này không? Với những bí mật và bí ẩn xung quanh các triển khai mới nhất, thật khó để khẳng định chắc chắn.

Liệu ai sẽ chịu trách nhiệm cho quyết định của AI?

Nếu bạn hoặc doanh nghiệp của bạn đang sử dụng công cụ AI và phát sinh lỗi, thì ai sẽ chịu trách nhiệm cho những sai sót đó? Chẳng hạn, liệu có ai chịu trách nhiệm không nếu một hệ thống AI trong ngành y tế đưa ra chẩn đoán sai, hoặc một khoản vay bị từ chối một cách không công bằng do thuật toán AI quyết định? 

Việc áp dụng trí tuệ nhân tạo trong quá trình ra quyết định có thể nhanh chóng làm mờ ranh giới trách nhiệm, đặt ra những thách thức lớn về trách nhiệm giải trình của AI.

Một phần của vấn đề trách nhiệm giải trình trong AI xuất phát từ sự thiếu minh bạch đối với cách các hệ thống AI được xây dựng. Nhiều hệ thống, đặc biệt là những hệ thống sử dụng công nghệ học sâu, hoạt động như những "hộp đen", khiến việc theo dõi và xác định rõ ràng nguyên nhân của quyết định trở nên phức tạp. Các quyết định của AI thường là kết quả của những tương tác phức tạp giữa thuật toán và dữ liệu, làm cho việc quy trách nhiệm trở nên khó khăn hơn.

Trách nhiệm giải trình đóng vai trò thiết yếu trong việc xây dựng niềm tin đối với các hệ thống trí tuệ nhân tạo. Để giải quyết vấn đề trách nhiệm giải trình, nhà phát triển AI có thể áp dụng những biện pháp sau:

• Thiết kế theo nguyên tắc đạo đức: Ưu tiên tính trách nhiệm trong quá trình thiết kế hệ thống.
• Xác định và ghi chép trách nhiệm của các bên liên quan: Rõ ràng về vai trò và trách nhiệm của mọi bên trong hệ thống AI.
• Giám sát có ý nghĩa của con người: Đảm bảo rằng thiết kế hệ thống có sự tham gia kiểm soát từ phía con người.
• Tham vấn các bên liên quan: Kết nối với các bên liên quan để hiểu rõ hơn về mối quan tâm và kỳ vọng liên quan đến trách nhiệm giải trình của AI.

Tuy nhiên, nếu là một trong hàng triệu người sử dụng ChatGPT, bạn có thể đã thấy các tuyên bố từ chối trách nhiệm khi sử dụng công cụ này. Thực tế, công cụ AI có thể mắc lỗi, vì vậy bạn cần tự kiểm tra lại mọi thông tin nhận được. Nghĩa là, bạn, người dùng, cần tự chịu trách nhiệm cho cách sử dụng thông tin đó.

Trí tuệ nhân tạo có gây hại cho môi trường không?

Đào tạo và vận hành các mô hình trí tuệ nhân tạo đòi hỏi rất nhiều năng lượng và có thể tạo ra lượng khí thải nhà kính đáng kể. Đặc biệt nếu nguồn điện sử dụng không phải là năng lượng tái tạo. 

Ngoài ra, sản xuất và xử lý phần cứng cho các hệ thống AI cũng góp phần làm trầm trọng thêm những vấn đề liên quan đến rác thải điện tử và khai thác tài nguyên thiên nhiên.

Mặc dù vậy, AI cũng mang lại tiềm năng to lớn trong việc bảo vệ môi trường thông qua tối ưu hóa sử dụng năng lượng, giảm lượng chất thải và hỗ trợ trong việc giám sát môi trường. Tuy nhiên, những lợi ích này không làm giảm bớt lo ngại về đạo đức sinh thái khi áp dụng AI. Các nhà thiết kế hệ thống có thể đảm nhận một vai trò quan trọng bằng cách:

• Thiết kế thuật toán tiết kiệm năng lượng: Phát triển các thuật toán sử dụng tối thiểu công suất tính toán.
• Tối ưu hóa và giảm thiểu xử lý dữ liệu: Giảm nhu cầu về xử lý dữ liệu để tiết kiệm năng lượng.
• Chọn phần cứng hiệu quả năng lượng: Sử dụng phần cứng có khả năng tối ưu hóa việc tiêu thụ điện năng.
• Sử dụng trung tâm dữ liệu xanh: Chọn các trung tâm dữ liệu sử dụng năng lượng tái tạo.
• Đánh giá lượng khí thải carbon: Thực hiện đánh giá toàn diện về lượng carbon thải ra từ mô hình AI.
• Hỗ trợ nghiên cứu AI bền vững: Tham gia vào các hoạt động nghiên cứu nhằm phát triển trí tuệ nhân tạo thân thiện với môi trường.

Kể từ cuộc Cách mạng Công nghiệp, chúng ta đã chứng kiến sự chuyển đổi từ nhiên liệu hóa thạch sang tăng trưởng kinh tế, nhưng cũng đối mặt với nhiều tác động tiêu cực cần được giải quyết. Trí tuệ nhân tạo, nếu được áp dụng đúng cách, có thể đóng góp vào việc giải quyết các thách thức này.

Liệu AI có “cướp mất” việc làm của con người không?

Bạn có thể đang quan tâm nhiều hơn đến trí tuệ nhân tạo vì lo ngại về tương lai công việc của mình. Điều này hoàn toàn có cơ sở! Khả năng của AI trong việc tự động hóa các nhiệm vụ hay thực hiện chúng một cách hiệu quả hơn mang lại mối quan tâm đạo đức sâu sắc và những tác động kinh tế to lớn.

Các doanh nghiệp có trách nhiệm đạo đức - thậm chí là trách nhiệm pháp lý - trong việc áp dụng AI để nâng cao năng lực chứ không phải thay thế lực lượng lao động của họ. 

Những nhà tuyển dụng sử dụng AI và đồng thời cung cấp cơ hội đào tạo lại, nâng cao kỹ năng và chuyển đổi nhân viên sang các vị trí mới dựa trên AI đang tiếp cận công nghệ này một cách có trách nhiệm.

Nỗi lo sợ rằng AI có thể "cướp đi" việc làm là một thực tế. Và có lẽ sẽ không thể được giải quyết ngay lập tức. Các nhà thiết kế hệ thống AI không thể loại bỏ hoàn toàn rủi ro này, nhưng họ có thể triển khai một số chiến lược để ngăn chặn việc sử dụng AI một cách tai hại về mặt kinh tế. Những chiến lược bao gồm:

• Phát triển các thiết kế AI bổ trợ: Tạo ra những mô hình AI giúp tăng cường khả năng lao động của con người thay vì thay thế họ.
• Triển khai AI từng bước: Áp dụng công cụ AI một cách từ từ để nâng cao hiệu quả lao động một cách dần dần.
• Tập trung vào nhiệm vụ không thể thực hiện bởi con người: Phát triển công cụ AI cho các công việc quá nguy hiểm hoặc không khả thi với con người.
• Hợp tác chủ động với các bên liên quan: Đảm bảo rằng mọi quan điểm đều được xem xét và lắng nghe trong quá trình phát triển AI.

Kết luận

Việc triển khai trí tuệ nhân tạo một cách có đạo đức là hết sức quan trọng đối với nền kinh tế và tất cả mọi người tham gia. Khi được sử dụng có trách nhiệm, AI có thể thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bằng cách khuyến khích đổi mới và nâng cao hiệu quả. 

Tuy nhiên, việc sử dụng AI chỉ nhằm mục đích tăng lợi nhuận có thể dẫn đến nhiều hậu quả không mong muốn. Khi sự áp dụng trí tuệ nhân tạo ngày càng trở nên phổ biến, các vấn đề đạo đức liên quan cũng sẽ ngày càng trở nên cấp thiết hơn đối với chúng ta.

Duy Thanh