Trung Quốc và “lá bài đất hiếm”: Lợi thế chiến lược hay con dao hai lưỡi trước Mỹ?

Trong bối cảnh cạnh tranh Mỹ - Trung ngày càng gay gắt, Trung Quốc tiếp tục chứng minh khả năng kết hợp sức mạnh kinh tế và địa chính trị để tạo đòn bẩy chiến lược. Gần đây, quyết định siết chặt xuất khẩu đất hiếm – nhóm nguyên liệu then chốt cho sản xuất công nghệ cao – đang được xem là “vũ khí mềm” mới của Bắc Kinh. Nhưng giới phân tích cảnh báo: đây có thể là con dao hai lưỡi, mang lại lợi thế ngắn hạn song tiềm ẩn rủi ro dài hạn cho chính Trung Quốc.

1. Từ “chiến tranh thương mại” đến “vũ khí đất hiếm”

Theo phân tích từ kênh CNA và Reuters, Trung Quốc đã bước vào một giai đoạn đối đầu mới với Mỹ, khác với thời kỳ chiến tranh thuế quan năm 2018. Nếu khi đó Bắc Kinh chỉ có thể trả đũa bằng thuế, thì nay nước này đã chuẩn bị kỹ lưỡng hơn – với “vũ khí chiến lược” là nguồn tài nguyên đất hiếm.

Ngay trước cuộc gặp giữa Chủ tịch Tập Cận Bình và cựu Tổng thống Donald Trump tại Seoul vào tuần trước, Trung Quốc đã bất ngờ công bố quy định kiểm soát xuất khẩu toàn diện đối với đất hiếm – vật liệu không thể thiếu trong các ngành công nghiệp quốc phòng, năng lượng tái tạo, chip và xe điện.

Động thái này khiến thị trường toàn cầu chao đảo. Chỉ trong vài ngày, giá các kim loại như neodymium và dysprosium – hai nguyên tố chủ lực trong sản xuất động cơ điện – đã tăng vọt. Căng thẳng nhanh chóng được “hạ nhiệt” bằng một thỏa thuận thương mại tạm thời, trong đó Washington giảm một phần thuế quan và Bắc Kinh đồng ý tạm hoãn lệnh cấm xuất khẩu trong vòng 12 tháng.

2. Đòn bẩy chiến lược và giới hạn của “sức mạnh đất hiếm”

Theo chuyên gia Kevin Chen từ Đại học Công nghệ Nanyang (Singapore), chiến thuật của Trung Quốc phản ánh sự hiểu biết sâu sắc về phong cách đàm phán của ông Trump – người ưu tiên kết quả thương mại trước mắt. Tuy nhiên, việc quá phụ thuộc vào “vũ khí đất hiếm” có thể khiến Bắc Kinh đánh mất sự linh hoạt chiến lược.

Trên thực tế, Trung Quốc nắm khoảng 60–70% nguồn cung đất hiếm toàn cầu và chi phối phần lớn chuỗi tinh chế, đặc biệt tại các tỉnh Nội Mông, Giang Tây và Tứ Xuyên. Nhưng vị thế này cũng đồng nghĩa với trách nhiệm lớn: bất kỳ động thái hạn chế xuất khẩu nào cũng có thể gây phản ứng ngược – khiến các đối tác đẩy mạnh nỗ lực tìm nguồn thay thế.

Ông Tobias Hekster, đồng Giám đốc đầu tư tại True Partner Capital, nhận định:

“Bắc Kinh đang chơi một ván cờ dài. Nhưng càng sử dụng đất hiếm như công cụ ép buộc, thế giới càng có động lực giảm phụ thuộc vào Trung Quốc.”

3. Tác động lan tỏa: Từ Washington đến Canberra

Chiến lược “áp lực tối đa” của Bắc Kinh nhanh chóng khiến các đối thủ hành động. Mỹ đã ký thỏa thuận 8,5 tỷ USD với Australia nhằm tăng cường khai thác và chế biến khoáng sản chiến lược, đồng thời đầu tư vào công nghệ tái chế đất hiếm.

Tại châu Á, Nhật Bản, Malaysia và Thái Lan cũng đang xúc tiến hợp tác khai khoáng nhằm giảm thiểu rủi ro địa chính trị. Trong khi đó, Liên minh châu Âu đã thông qua “Đạo luật Nguyên liệu chiến lược” (Critical Raw Materials Act), đặt mục tiêu tự chủ 30% nhu cầu đất hiếm vào năm 2030.

Một dấu hiệu đáng chú ý khác đến từ châu Âu: Hà Lan vừa quốc hữu hóa hãng chip Nexperia, vốn thuộc sở hữu Trung Quốc, để ngăn rủi ro “vũ khí hóa chuỗi cung ứng”. Giới quan sát coi đây là lời cảnh báo trực tiếp với Bắc Kinh: càng kiểm soát chặt, càng mất đi niềm tin của các đối tác.

4. “Con dao hai lưỡi” của chiến lược gây áp lực tối đa

Sử dụng đất hiếm như đòn bẩy ngoại giao có thể giúp Trung Quốc đạt được nhượng bộ ngắn hạn, nhưng nó cũng khiến các đối tác cảnh giác và xa lánh.

Ông David Wagner, chuyên gia tại Aptus Capital Advisors, cho rằng:

“Mỗi lần Trung Quốc siết xuất khẩu, các nước phương Tây lại đầu tư mạnh hơn vào khai thác nội địa. Cứ thế, lợi thế của Bắc Kinh sẽ dần suy giảm.”

Ngoài ra, Trung Quốc còn phải đối mặt với rủi ro mất ổn định chuỗi cung ứng nội địa, bởi nhiều doanh nghiệp công nghệ trong nước – đặc biệt là sản xuất linh kiện điện tử và xe điện – cũng phụ thuộc vào nguồn nguyên liệu này. Việc siết quá mức có thể làm tổn hại chính các ngành công nghiệp mà Bắc Kinh muốn bảo vệ.

5. Thế giằng co không hồi kết

Chiến lược “áp lực tối đa” không chỉ giới hạn ở đất hiếm. Trong thời gian gần đây, Trung Quốc đã sử dụng các “lá bài” khác như TikTok, mua nông sản Mỹ hay các cam kết về đầu tư công nghệ. Tuy nhiên, mỗi khi Washington tăng trừng phạt hoặc hạn chế xuất khẩu chip tiên tiến, Bắc Kinh lại đáp trả bằng các biện pháp kiểm soát xuất khẩu mới.

Điều này khiến rủi ro tính toán sai lầm gia tăng. Một nguồn tin từ giới ngoại giao châu Á nhận định:

“Khi cả hai bên cùng áp dụng chiến lược gây sức ép tối đa, chỉ cần một động thái thiếu kiểm soát cũng có thể dẫn đến khủng hoảng niềm tin.”

Hệ quả là tiến trình “tách rời” (decoupling) giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới tiếp tục tăng tốc. Các tập đoàn đa quốc gia chuyển dần chuỗi cung ứng khỏi Trung Quốc, trong khi Bắc Kinh nỗ lực đẩy mạnh “tự cường công nghệ” – xu hướng được dự báo sẽ định hình cục diện kinh tế thế giới trong thập kỷ tới.

6. Triển vọng: Ván cờ dài và giới hạn của quyền lực tài nguyên

Với Trung Quốc, đất hiếm vẫn là “át chủ bài” có giá trị. Nhưng như các chuyên gia từ Bloomberg Economics nhận định, vũ khí tài nguyên chỉ thực sự hiệu quả khi được sử dụng có chọn lọc. Nếu lạm dụng, nó sẽ khiến các nền kinh tế khác đẩy nhanh chiến lược “thoát Trung”.

Theo dự đoán, quá trình xây dựng một chuỗi cung ứng đất hiếm độc lập sẽ cần 5–7 năm, nhưng đã được khởi động mạnh mẽ. Nghĩa là, mỗi bước đi cứng rắn của Bắc Kinh hôm nay sẽ rút ngắn thời gian mất vị thế trong tương lai.

Như lời chuyên gia Victor Zhang từ American Century Investments kết luận:

“Trung Quốc có thể thắng vài ván cờ ngắn hạn, nhưng trong cuộc chơi dài hơi, lợi thế thực sự thuộc về ai biết giữ thăng bằng giữa quyền lực và niềm tin.”

Câu hỏi thường gặp

1. Đất hiếm là gì và vì sao Trung Quốc nắm lợi thế?
Đất hiếm gồm 17 nguyên tố kim loại cần thiết cho công nghệ cao, từ chip, pin đến vũ khí. Trung Quốc chiếm hơn 60% sản lượng khai thác và gần 90% công suất tinh chế toàn cầu.

2. Vì sao Trung Quốc dùng đất hiếm làm “vũ khí chiến lược”?
Đây là công cụ giúp Bắc Kinh gây sức ép trong đàm phán thương mại, đặc biệt khi đối mặt với các lệnh hạn chế công nghệ từ Mỹ.

3. Các nước khác phản ứng thế nào?
Mỹ, Australia, Nhật Bản và châu Âu đang đẩy mạnh khai thác và tái chế đất hiếm, nhằm giảm phụ thuộc vào Trung Quốc trong 5–7 năm tới.

4. Liệu Trung Quốc có thể duy trì lợi thế này lâu dài?
Khó. Nếu tiếp tục siết chặt xuất khẩu, Bắc Kinh có thể khiến thế giới tìm được “lối thoát” nhanh hơn, làm mất đi sức mạnh chiến lược của mình.