Căng thẳng Trung–Nhật gia tăng sau phát biểu của Thủ tướng Takaichi về Đài Loan. Quan hệ song phương khó hạ nhiệt, kéo theo nhiều hệ lụy kinh tế – ngoại giao.

Takaichi phát biểu về Trung Quốc và vùng biển xung quanh Đài Loan

Phát biểu của Thủ tướng Nhật Bản Sanae Takaichi đã trở thành tâm điểm chú ý trên truyền thông quốc tế, không chỉ vì nội dung mang tính cảnh báo mà còn bởi thời điểm nhạy cảm. Khi vấn đề Đài Loan tiếp tục là điểm nóng khu vực, việc một nhà lãnh đạo hàng đầu Nhật cho rằng Tokyo có thể coi cuộc tấn công vào Đài Loan là “mối đe dọa tới sự tồn vong” lập tức khiến bầu không khí ngoại giao trở nên căng thẳng.

Điều khiến tuyên bố này trở nên nặng ký nằm ở hai yếu tố: thứ nhất, nó chạm trực tiếp vào đường lối chính trị mà Trung Quốc xem là không thể thương lượng; và thứ hai, nó đến từ một Thủ tướng được cho là có lập trường cứng rắn về quốc phòng. Trong mắt người dân Nhật, đó là lời khẳng định quyết tâm bảo vệ an ninh khu vực. Nhưng trong cách diễn giải của Bắc Kinh, đây lại là sự thách thức trực diện đối với quyền kiểm soát chiến lược tại Eo biển Đài Loan.

Các phát biểu như vậy không tồn tại trong khoảng trống. Chúng luôn được đặt lên bàn giải mã của giới phân tích, chính trị và quân sự. Từ góc nhìn Tokyo, đây có thể là thông điệp rằng Nhật sẽ không đứng ngoài khả năng leo thang ở Đài Loan. Còn đối với Bắc Kinh, đây là tín hiệu phải phản ứng — không chỉ bằng lời nói mà bằng hành động.

Phát biểu của Takaichi ảnh hưởng lần này và những căng thẳng

Một điểm quan trọng là tại sao phát biểu này lại “gây sốc” đến vậy, khi Nhật Bản trước đó vẫn thể hiện lập trường lo ngại về tình hình Đài Loan. Nguyên nhân nằm ở cách diễn đạt mang tính ràng buộc cao của Takaichi, có hàm ý rằng Nhật sẵn sàng bước vào một kịch bản phòng vệ mở rộng.

Tuyên bố ấy khiến Trung Quốc lập tức yêu cầu rút lại. Nhưng Takaichi không thể làm điều đó. Trong bối cảnh chính trị nội bộ Nhật, lùi bước trước áp lực từ Bắc Kinh không chỉ đồng nghĩa với đánh mất uy tín mà còn tạo cảm giác Nhật thiếu kiên định trước thách thức an ninh. Đối với một lãnh đạo thuộc phái bảo thủ, đây là điều không thể xảy ra.

Không phải ngẫu nhiên mà các cố vấn Nhật nhanh chóng khẳng định Tokyo sẽ hạn chế mô tả “các kịch bản cụ thể” trong tương lai. Họ muốn giảm nhiệt mà không phải thu hồi phát ngôn. Nhưng điều này không xoa dịu được Bắc Kinh — và đây mới là nguồn cơn khiến mối quan hệ trở nên khó tháo gỡ.

Biden đóng góp vào vấn đề bằng cách thụ động hơn trong vai trò trung gian

Giữa lúc căng thẳng tăng cao, Washington — vốn là đồng minh chiến lược của Tokyo và cũng là tác nhân quan trọng trong vấn đề Đài Loan — lại có phản ứng gây nhiều tranh cãi. Trong cuộc điện đàm với Chủ tịch Trung Quốc, Tổng thống Hoa Kỳ tập trung nói về Ukraine, fentanyl và thương mại nông nghiệp. Những chủ đề ấy hoàn toàn không liên quan đến căng thẳng Trung–Nhật, và càng không đề cập trực tiếp tới Đài Loan.

Điều này vô tình tạo ra một khoảng trống chính sách. Tại Tokyo, các nhà hoạch định lo ngại rằng Mỹ đang cố tình tránh phát ngôn rõ ràng, trong khi tại Bắc Kinh, giới phân tích cho rằng đây là tín hiệu cho thấy Washington không muốn can dự sâu vào một vòng căng thẳng mới giữa hai nền kinh tế lớn châu Á.

Cũng không thể bỏ qua rằng chỉ sau cuộc đối thoại với Trung Quốc, Nhà Trắng mới tiếp tục gọi cho Takaichi để trấn an. Nhưng những dòng mô tả cuộc gọi trên mạng xã hội lại mang màu sắc ngoại giao quá nhẹ, không thể hiện quan điểm kiên quyết nào. Dù chỉ là chi tiết nhỏ, nó vẫn tác động mạnh đến tâm lý khu vực: nếu Mỹ tỏ ra mơ hồ, các bên liên quan buộc phải hành động dựa trên tính toán đơn phương hơn.

Các biện pháp đang gây tổn thương ảnh hưởng đến hoạt động kinh tế

Phản ứng từ phía Trung Quốc nhanh chóng lan sang lĩnh vực kinh tế — một chiến lược đã được sử dụng từ lâu nhằm tạo sức ép mà không cần dùng tới các công cụ quân sự. Việc tạm ngừng nhập khẩu hải sản Nhật, giảm cấp visa, hủy tour du lịch theo đoàn, hay siết lại các kênh giao lưu văn hóa… đều có tác động trực tiếp tới những ngành vốn phụ thuộc lớn vào thị trường Trung Quốc.

Du lịch là ví dụ điển hình. Trung Quốc từng là nguồn khách lớn nhất của Nhật, mang lại doanh thu khổng lồ cho ngành dịch vụ. Khi dòng khách này bị chặn lại, các doanh nghiệp du lịch lập tức đối mặt nguy cơ doanh thu giảm mạnh, đặc biệt trong bối cảnh ngành chưa hồi phục hoàn toàn sau đại dịch.

Không chỉ vậy, việc Trung Quốc hạn chế nhập khẩu hàng hóa Nhật khiến các doanh nghiệp xuất khẩu lâm vào tình thế khó khăn. Những lệnh cấm có tính lựa chọn này được tính toán rất kỹ: nhắm vào các ngành mà Trung Quốc có thể tìm nguồn thay thế tương đối dễ dàng, nhưng Nhật thì không thể xoay chuyển ngay lập tức.

Kéo theo đó là tâm lý lo ngại từ giới đầu tư quốc tế. Tình trạng đối đầu kéo dài giữa hai nền kinh tế lớn hàng đầu châu Á có thể làm đảo lộn chuỗi cung ứng, đặc biệt là trong các lĩnh vực nhạy cảm như công nghệ, linh kiện điện tử và năng lượng. Không có nhà đầu tư nào muốn mở rộng sản xuất trong môi trường bất định, nơi rủi ro chính sách có thể tăng cao chỉ sau một tuyên bố chính trị.

Dự đoán diễn biến mối quan hệ Trung – Nhật trong thời gian tới

Trong ngắn hạn, khả năng quan hệ Trung–Nhật quay lại trạng thái “bình thường” là rất thấp. Cả hai bên đều đã đưa ra những lập trường mà họ khó lòng rút lại: Nhật không thể từ bỏ quan điểm an ninh liên quan tới Đài Loan, còn Trung Quốc không thể chấp nhận bất kỳ tín hiệu nào cho thấy các nước xung quanh ủng hộ hòn đảo này theo hướng độc lập.

Nhiều chuyên gia dự đoán tình hình sẽ rơi vào trạng thái đối đầu ổn định — căng thẳng nhưng được kiểm soát. Các biện pháp kinh tế có thể tiếp tục được sử dụng như công cụ gây áp lực, trong khi phía Nhật có thể gia tăng hợp tác quốc phòng với Mỹ và các đối tác trong khu vực.

Tuy nhiên, phải nhấn mạnh rằng ngay cả khi không xảy ra đối đầu quân sự trực tiếp, rủi ro va chạm ngoài ý muốn ở biển vẫn tồn tại. Các cuộc diễn tập, tuần tra và giám sát chồng lấn có thể tạo ra mồi lửa bất ngờ. Vì vậy, kiểm soát khủng hoảng và duy trì các kênh liên lạc ngoại giao sẽ đóng vai trò sống còn.

Nhìn về tương lai gần, đây sẽ không phải là cuộc khủng hoảng kết thúc nhanh. Những phát biểu như của Takaichi có thể chỉ là bề nổi của một quá trình tái định hình cán cân quyền lực ở Đông Á — nơi an ninh, kinh tế và ngoại giao đan xen chặt chẽ. Và khi cả hai quốc gia đều không có “đường lui” rõ ràng, mối quan hệ Trung–Nhật nhiều khả năng sẽ còn tiếp tục căng theo từng đợt sóng mới trong nhiều tháng tới.

Câu hỏi thường gặp

Q1: Tại sao Takaichi không rút phát ngôn dù bị Bắc Kinh yêu cầu?
Vì rút lời sẽ làm suy yếu uy tín chính trị trong nước, gửi tín hiệu yếu ớt về cam kết an ninh, và có thể tạo tiền lệ bất lợi cho Tokyo khi đối mặt áp lực ngoại quốc.

Q2: Hoa Kỳ có thể làm gì để hạ nhiệt tình hình?
Mỹ có thể đưa ra tuyên bố rõ ràng về cam kết an ninh hoặc làm cầu nối ngoại giao; tuy nhiên, thái độ mơ hồ hiện nay làm Tokyo và Đài Bắc băn khoăn về mức độ bảo đảm từ Washington.

Q3: Doanh nghiệp cần làm gì ngay bây giờ?
Xem xét đa dạng hóa chuỗi cung ứng, rà soát rủi ro thị trường Trung–Nhật và lên phương án dự phòng cho chuỗi cung ứng và thị trường xuất khẩu.

Q4: Liệu mối quan hệ này có thể sớm trở lại bình thường không?
Khó — ít nhất trong vài tháng tới. Một trạng thái đối đầu kéo dài, kèm biện pháp kinh tế và ngoại giao, là kịch bản khả thi nhất.